Low Cost Plastic Battery 2013 | कमी खर्चाची पण सुरक्षित प्लास्टिक बॅटरी

Low Cost Plastic Battery 2013 | कमी खर्चाची पण सुरक्षित प्लास्टिक बॅटरी

बॅटरी हा शब्द उच्चारला की आपल्यासमोर येते लेड-अ‍ॅसिड बॅटरी. छोटय़ा आकाराच्या बॅटऱ्यांसाठी आपण सेल हा शब्द वापरतो. लेड अ‍ॅसिड बॅटरी म्हटली की सर्व बाजूंनी पाघळणारे अ‍ॅसिड; मोठमोठी विद्युत अग्रे आणि काळ्या रंगाने माखलेला जड ठोकळा असे साधारणत: लेड अ‍ॅसिड बॅटरीचे स्वरूप असते. या बॅटरीची देखभाल ही एक फार मोठी कटकटीची गोष्ट आहे. कार बॅटरीची नीट देखभाल ठेवली नाही; तर खिशाला चाट बसलीच म्हणून समजा. पारंपरिक बॅटरीचे हे दुर्गण घालवून तिला हलकी करण्याचे प्रयत्न कित्येक वर्षांपासून चालू होते. त्या प्रयत्नांना आता यश येऊ लागले आहे. ज्यांना बॅटरीच्या कार्याची थोडीफार माहिती आहे त्यांना बॅटरी आणि प्लास्टिक हे समीकरण जरा विचित्र वाटेल. प्लास्टिक हा पदार्थ विद्युत दुर्वाहक (इन्सील्युटर) आहे. प्लास्टिकचा विद्युत प्रवाहाला इतका विरोध असतो की, त्यामधून विद्युत प्रवाह वाहूच शकत नाही. परंतु विद्युत दुर्वाहकाला सुवाहक (कंडक्टर) बनविण्याच्या युक्तया शास्त्रज्ञांना चांगल्या अवगत आहेत. मूलत: दुर्वाहक असणारा सिलिकॉन सुवाहक केला गेला आहे. सिलिकॉनमध्ये अशुद्धता निर्माण केली की तो सुवाहक होतो. याला 'डोपिंग' म्हणतात. आज सिलिकॉन शिवाय इलेक्ट्रॉनिक्सचे कोणतेही साधन निर्माण होऊ शकत नाही. सिलिकॉन चिप तर संगणकाचे हृदय आहे. प्लास्टिक हा पॉलिमर या सेंद्रिय रसायनाचाच एक प्रकार आहे आणि काही पॉलिमर्स अशी आहेत की, त्यामध्ये अशुद्धता निर्माण केली की ते सुवाहक बनतात. प्लास्टिक बॅटरीच्या निर्मितीसाठी अशाच प्रकारांची अशुद्ध पॉलिमर्स वापरण्याची योजना आहे. इलेक्ट्रॉनिक साधनांचा बॅटरी हा जणूकाही प्राणवायूच आहे. बॅटराशिवाय इलेक्ट्रॉनिक उपकरण म्हणजे जणू काही प्राणांवाचून शरीर होय.

पारंपरिक बॅटऱ्यांमध्ये शिसे, कॅडमियम, लिथियम, अ‍ॅसिड वगैरे गोष्टींचा वापर केला जातो. परंतु हे सर्व पदार्थ मानवाच्या आरोग्याच्या दृष्टीने घातक आहेत. निकामी झालेल्या बॅटऱ्या आणि सेल्स आपण कुठेही टाकून देतो. लेड-अ‍ॅसिड बॅटरीला नेहमीच गळती लागलेली असते. अशा निष्काळजीपणातून पर्यावरणालाही धोका पोहचू शकतो. प्लास्टिक बॅटरीमध्ये कुठलेही घातक पदार्थ असणार नाहीत की ती 'लीक' होणार नाही. हाताळायला ती अतिशय सुरक्षित असेल. लवचिकता हा प्लास्टिक बॅटरीचा आणखी एक महत्त्वाचा गुणधर्म असणार आहे. प्लॉस्टिक बॅटरी रीचार्ज करून शेकडोवेळा वापरता येईल. तिच्यामधील पदार्थ सडणार नाहीत की दूषित होणार नाहीत; प्लास्टिक बॅटरीमध्ये कोणत्याही द्रवाचा किंवा जडमूलद्रव्याचा वापर केला जाणार नाही. अर्थातच हाताळायला ती अतिशय निर्धोक असणार आहे. प्लास्टिक बॅटरीचा आणखी एक विशेष गुणधर्म असा की ती अतितप्त किंवा अतिथंड हवेत तेवढय़ाच सक्षमतेने कार्य करू शकते. या उलट बाहेर थंडी पडली की, कारमधील लेड-अ‍ॅसिड बॅटरी गारठते आणि कार चालू करण्यासाठी नाकीनऊ येतात.

प्लास्टिक बॅटरीची विद्युत अग्रे अतिशय पातळ असतील आणि अ‍ॅसिडऐवजी त्यामध्ये विशिष्ट 'पॉलिमर गेल' किंवा फिल्म असेल. प्लास्टिक बॅटरीची जाडी, हे तिचे खास वैशिष्टय़ असेल. पोस्टकार्डापेक्षा प्लास्टिक बॅटरी जाड असणार नाही. अर्थात विद्युत प्रवाहाच्या कमी-जास्त आवश्यकतेनुसार तिची जाडी बदलेल. प्लास्टिक हा मूलत:च लवचिक पदार्थ आहे. त्यातून तो पातळ असेल व तो कसाही वाकविता येतो. प्लास्टिक बॅटरीची चटईप्रमाणे गुंडाळी करूनही पाहिजे तिथे ठेवता येईल. अमेरिकेतील डेट्रोईटच्या जवळील 'युनिव्हर्सिटी ऑफ नोटरडेम' येथील एका प्राध्यापकाने घडी घालून नेता येईल असे सोलर पॅनल बनविले आहे. तेव्हा अशा प्रकारची साधी बॅटरी बनविणे अशक्य नाही. अवकाश यानात प्लास्टिक बॅटरीचे खास स्थान असणार आहे. प्लास्टिक बॅटरी सोलर सेलला (पॅनलला) जोडून टाकली की ती आपोआप रीचार्ज होईल. प्लास्टिक बॅटरीच्या निर्मितीसाठी फारसा खर्च येणार नाही. सहज उपलब्ध असणाऱ्या रासायनिक सेंद्रिय संयुगापासून ती बनविली जाईल. विमानतळावरील धातुशोधकाला प्लास्टिक बॅटरीचा वेध घेता यावा म्हणून तिच्यामध्ये अल्प प्रमाणात का होईना धातू मिसळावा लागेल. म्हणजे अतिरेक्यांना लेटर बॉम्बसाठी प्लास्टिक बॅटरीचा बेमालूमपणे वापर करता येणार नाही. प्लास्टिक बॅटरीचा कॅलेंडर म्हणून तसेच दिवाणखान्यातील वॉल पेपर म्हणून वापर करता येईल.

Horse head nebula - अश्वमुखासारखा मृगातील तेजोमेघ

Horse head nebula - अश्वमुखासारखा मृगातील तेजोमेघ

आकाशात ग्रह, उपग्रह आहेत तसेच तारे आहेत. खुले आणि बंदिस्त तारकागुच्छ आहेत. दीर्घिका (Galaxies) आहेत. या तारकागुच्छांमधील किंवा दीर्घिकांमधील तारे येतात कोठून? तारे कसे तयार होतात? ताऱ्यांचा जन्म कुठे होतो? असे प्रश्न आपल्याला पडतात. त्याचे उत्तर म्हणजे तेजोमेघ. मेघ म्हणजे ढग. ढग म्हटले की आपल्याला पावसाचे ढग आठवतात. पण अंतराळातले म्हणजे आंतरतारकीय अवकाशांतले (space) ढग हे वायू आणि धूळ यांपासून बनलेले असतात आणि हे तेजोमेघच तारकांची जन्मस्थाने आहेत. या ढगातील वायुरूप द्रव्य अतिशय थंड असते. अत्यंत शीत तापमानामुळे त्या वायूंचे अणू-रेणू मंदावतात.

त्यांची इतस्तत: होणारी हालचाल मंदावते. त्यामुळे ते गोळा व्हायला, एकत्र व्हायला सुरुवात होते. गुरुत्वीय बलाचा जय होतो आणि मग वायूच्या एका महान गोळ्यातून असंख्य प्रक्रिया घडून कित्येक हजार किंवा लक्ष वर्षांच्या दीर्घ कालावधीनंतर तारा जन्माला येतो. अशा तारकांची जन्मस्थाने असलेले तेजोमेघ हे नभांगणाचे एक वैभव आहे. अश्वमुखासारखा दिसणारा मृगातील तेजोमेघ (Horse head nebula) हे नाव अनेक हौशी आकाश निरीक्षकांच्या तोंडी असते. खगोलाच्या भाषेत अनेक लॅटिन शब्दांचाही भरणा आहे. त्यामुळे तेजोमेघाचा समानार्थी लॅटिन शब्द Nebula (नेब्युला) असा आहे.

ढगांचा केर वाऱ्याने झाडून काढला तर आषाढ महिन्यात धनू राशीतील 'लगून नेब्युला' या तेजोमेघाचे दर्शन घेण्यास जास्त कालावधी मिळू शकतो. कारण रात्री नवाच्या सुमारास आषाढा नक्षत्राचे तारे दक्षिण-पूर्व आकाशात चांगले वर आलेले असतात. वृश्चिक-धनूच्या सीमारेषेवर जेथे आकाशगंगेचा खळाळता प्रवाह दिसतो त्या परिसरात 'लगून' तेजोमेघाचे दर्शन नुसत्या डोळ्यांनीही होऊ शकते. धनू राशीतील सिग्मा आणि लॅम्डा या ताऱ्यांना जोडणारी रेषा तशीच वाढविली तर लगून तेजोमेघ खात्रीने दृष्टीस पडेल. 

इ.स. १७४७ मध्ये ली जेंटिल याने हा तेजोमेघ पाहिल्याची नोंद आहे. ८ वर्षांच्या कालावधीनंतर होणाऱ्या लागोपाठच्या शुक्र अधिक्रमणांचे फार आटापिटा करूनही ज्याला त्याचे निरीक्षण करता आले नाही तोच हा जेंटिल. 

पऱ्लेमस्टीड या प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञानेही १६८० मध्ये 'लगून नेब्युला'चे दर्शन घेतल्याची नोंद केली आहे. या तेजोमेघाचे अंतर पाच हजार प्रकाशवर्षांच्या आसपास आहे. या तेजोमेघाच्या पोटात एक खुला तारकागुच्छदेखील आहे. फार पूर्वी अशा धूसर दिसणाऱ्या सर्व वस्तू प्रचंड तारकांची वसतिस्थाने म्हणजे दीíघका आहेत, असा समज होता. उलट अशा धूसर वस्तू म्हणजे वायू व धूळ यांचा प्रचंड साठा ही वस्तुस्थिती वर्णपटाच्या अभ्यासामुळे कळू शकली. लगूनसारख्या तेजोमेघातूनच मग असंख्य तारे जन्म घेतात.

KELT 6B New Planate Like Saturn | बाह्य़ग्रह केइएलटी ६ बी

KELT 6B New Planate Like Saturn | बाह्य़ग्रह केइएलटी ६ बी

लुईसविली विद्यापीठातील  संशोधन करणाऱ्या एका गटाने करेन कॉलिन्स  हिच्या नेतृत्वाखाली शनी-सदृश ग्रह शोधला आहे. हा साधारण ७०० प्रकाश वर्ष अंतरावर आहे. ४ जून २०१३ या दिवशी झालेल्या 'अमेरिकन अ‍ॅस्ट्रोनॉमिकल सोसायटीच्या' राष्ट्रीय बठकीत करेन कॉलिन्स हिने केइएलटी ६ बी  या ग्रहाचा शोध जाहीर केला. 

कॉलिन्सच्या नेतृत्वाखाली संशोधन करणार्या या खगोल अभ्यासगटाने एका तार्याच्या समोरून जात असताना म्हणजेच 'अधिक्रमण' करत असताना हा ग्रह पाहिला. या आधी २०९४५८ हा ग्रह अशा प्रकारे सापडला आहे.  केइएलटी ६ बी हा नव्याने सापडलेला ग्रह या आधी सापडलेल्या  २०९४५८  या ग्रहाशी साम्य दाखवतोय. 

  केइएलटी हे किलोडिग्री एक्सट्रिमली लिट्ल टेलिस्कोप  याचे लघुरूप आहे. या अंतर्गत अ‍ॅरिझोना मधील आणि दक्षिण आफ्रिकेतील   या दोन अतिशय लहान आकाराच्या दुर्बणिी आहेत. या एवढ्या लहान आहेत की यांची किंमत डिजिटल कॅमेऱ्यापेक्षा थोडिशीच जास्त आहे. गेल्यावर्षी   दुर्बणिीतून अतिशय थोडा वेळ हा ग्रह पाहिला गेला होता. हा नवीन ग्रह या हौशी खगोल अभ्यासकांतर्फे वापरल्या जाणाऱ्या दुर्बणिींच्या सहाय्याने शोधण्यात आल्याने या शोधाचे महत्व वेगळे आहे. कॉलिन्सच्या नेतृत्वाखाली संशोधन करणाऱ्या अभ्यासगटात ओहियो आणि वंडरबिल्ट अशा दोनही विद्यापीठातील हौशी खगोल अभ्यासक काम करत आहेत.

केइएलटी ६ बी हा ग्रह  कोमा बन्रेसिस या सिंह राशीजवळील तारकासमूहात आहे. हा ग्रह त्याच्या मातृ ताऱ्याभोवती दर ७.८ दिवसात एक फेरी पूर्ण करतो. याचा अर्थ त्याचे एक वर्ष आपल्या कालगणनेप्रमाणे ७.८ दिवसांचे आहे. पृथ्वीवरून पाहताना त्या ताऱ्यासमोरून तो फक्त ५ तास प्रवास करताना दिसतो. पाच तास हा जरी कमी वेळ वाटला तरी या पेक्षा कमी वेळात तार्याभोवती प्रदक्षिणा करणारे तारे या आधी पृथ्वीवरून निरीक्षणे घेणाऱ्या दुर्बणिींना सापडले आहेत. अशा प्रकारे अधिक्रमण करणारा ग्रह शोधण्याकरता कौशल्य आणि चिकाटीच्या जोडीलाच नशीबही असावे लागते. कारण त्या ग्रहाचे संपूर्ण अधिक्रमण पाहण्यासाठी ते सुरू झाल्यापासून पुढचे सलग सहा तास संपूर्ण अंधार असायला हवा. अशी संधी मिळणे आणि त्याचवेळी खगोल निरीक्षणास योग्य असे स्वच्छ वातावरण इतका वेळ सलग मिळणे ही अतिआवश्यक गोष्ट पूर्णपणे निसर्गावर अवलंबून आहे. कॉलिन्सला मूर वेधशाळेतून वेध घेताना अशी संधी दोन वेळा मिळाली.

केइएलटी ६ बी चे हे अधिक्रमण आजवरचे पृथ्वीवरून निरीक्षण केले गेलेले सर्वात जास्त वेळचे अधिक्रमण ठरले आहे.

कॉलिन्स ही इलेक्ट्रिकल इंजिनियिरगची विद्याíथनी आहे. खगोल अभ्यास हा तिच्या छंदाचा आणि अत्यंत जिव्हाळ्याचा विषय आहे. तिच्या संशोधन कार्याकरता तिला नासाकडून विद्यावृत्ती मिळाली आहे. अशा प्रकारे ग्रह शोधण्याकरता  दुर्बणिीच्या मदतीने आकाशाच्या ठराविक भागाची वेगवेगळ्या वेळी छायाचित्रे घेतली जातात. या छायाचित्रात अर्थातच प्रचंड संख्येने असलेल्या तार्याचे फक्त ठिपके दिसतात. आकाशाच्या त्याच भागाच्या वेगवेगळ्या दिवशी घेतलेल्या छायाचित्रांटी तुलना करून त्यातील कोणत्या ताऱ्यांच्या  तेजस्वितेत बदल होतो आहे हे शोधले जाते. हे वाचूनच लक्षात येईल, की या कामाकरता अंगी अतिशय चिकाटी हवी. कॉलिन्सने अशा प्रकाराची चिकाटी दाखवत हे अतिशय किचकट काम करून तेजस्वितेत बदल झालेला तारा शोधून काढला. ज्या ताऱ्यांच्या बाबतीत असा बदल  आढळतो त्या तार्याची निश्चित जागा सांगणारे खगोलीय सह-निर्देशांक (को ऑर्डिनेटस) नोंदवले जातात. इतर मोठय़ा दुर्बणिींचा वापर करून त्या ताऱ्याची तपशीलवार निरीक्षणे नोंदवली जातात. कॉलिन्सने हा ग्रह शोधल्यावर त्या ग्रहाची निरीक्षणे हवाई बेटावरील  वेधशाळेतून घेतली जावीत याकरिता तिने विनंती केली. या निरीक्षणातून केइएलटी ६ बी या ग्रहाचा शोध निश्चित करण्यात आला.

केइएलटी ६ बी  हा वायुरूप ग्रह आहे. त्याचे वजन आणि आकार साधारण आपल्या सूर्यमालेतील शनी ग्रहाएवढे आहे. तो शनीसदृश असला तरी आपल्या शनीचे वैशिष्ट्य असलेली अनेक कडी या ग्रहाभोवती नाहीत. आजपर्यंत सर्वात जास्त अभ्यासल्या गेलेल्या  २०९४५८  या ग्रहाशी तो साम्य दाखवतो. शनीशी तुलना करता हायड्रोजन आणि हेलियम पेक्षा जड मूलद्रव्य यामध्ये सापडत नाहीत हा एक मुख्य फरक आहे. तो ज्या ताऱ्या भोवती फिरतो आहे तो तारा देखील साधारण आपल्या सूर्याच्या वयाचा आहे. ग्रह निर्मितीमधील विविध मूलद्रव्यांचा सहभाग हा 

एक महत्वाचा प्रश्न आहे ज्याचं उत्तर आपल्याला ग्रह निर्मितीच्या प्रक्रियेबद्दल जास्त माहिती देऊ शकेल. पण केइएलटी ६ बी  या नव्याने सापडलेल्या ग्रहावर जड मूलद्रव्य नसूनही तो चमकतो आहे. त्यामुळे हा ग्रह तुलनात्मक अभ्यासासाठी म्हणून वापरता येईल.

व्यावसायिक आणि हौशी खगोल अभ्यासकांच्या एकमेकांना पूरक अभ्यासातून किती महत्वाचा अभ्यास उभा राहू शकतो याच हे एक अतिशय सुंदर उदाहरण आहे.

कोळी - Gnaphosid

कोळी - Gnaphosid

कोळ्यांना न्याफोसिड (Gnaphosid) म्हणतात. उन्हाळ्यात जंगलांमध्ये, शेतांमध्ये पालापाचोळा पडलेला असतो. जून महिन्यात पहिला पाऊस पडल्यानंतर ह्या पालापाचोळ्यावर बरेच कीटक आक्रमण करतात. पालापाचोळा कुरतडतात व नंतर तो पाण्यामुळे कुजतो. या प्रक्रियेत कीटकांची संख्या खूप वाढलेली असते. त्यांना नियंत्नणात ठेवण्यासाठी हे न्याफोसिड कोळी त्यांना खातात. ह्या कोळ्यांची विष्ठा मग जमिनीत मिसळते. त्यामुळे जमिनीचा पोत सुधारतो. जमीन सुपीक होते. गवत आणि लहान झुडपे जोमाने वाढायला लागतात. असे हे जमिनीवर राहणारे कोळी आजारी पडलेली जमीन सुपीक करतात, हे एक महत्त्वाचे योगदान आहे.

हे कोळी साधारणत: काळ्या रंगाचे, खूप लहान असतात. त्याच्या आठ डोळ्यांपैकी मागचे मधले दोन डोळे पांढरे आणि तिरपे असतात. त्यांचे रेशीम काढणारे अवयव सिलेण्ड्रिकल असतात.

ह्या महत्त्वाच्या कोळ्यांना वाचवायचे असेल तर जमिनीवर पडलेला पालापाचोळा न जाळता त्याला तसाच कुजू द्यावा, जेणेकरून हे कोळी त्यांच्यावर प्रक्रि या करून आपली आजारी असलेली जमीन पुन्हा सुपीक करतील. 

आसाममधील काझिरंगा राष्ट्रीय उद्यान

आसाममधील काझिरंगा राष्ट्रीय उद्यान

आसाममधील काझिरंगा राष्ट्रीय उद्यान संपूर्ण जगभर एकशिंगी गेंड्याचं प्रमुख वस्तीस्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे. १९५0 साली अभयारण्य म्हणून स्थापन करण्यात आलेल्या काझिरंगाचं रूपांतर १९७४ साली राष्ट्रीय उद्यानात करण्यात आले.

निसर्गानं असा अप्रतिम सौंदर्याच्या अधिवासाची निर्मिती केली नसती, तर कदाचित मानवाला अशा प्रकारच्या नैसर्गिक विविधता असलेल्या आणि इतक्या विविध प्रजातींना पोषक असलेल्या राष्ट्रीय उद्यानाची निर्मितीच करता आली नसती.

गोलाघाट आणि नागाव जिल्ह्यांतील सुमारे ४३0 चौ.कि.मी. क्षेत्रात पसरलेल्या या राष्ट्रीय उद्यानात उपविषुवृत्तीय प्रकारचं वन आढळतं. घनदाट जंगल, हत्ती गवत, पाणथळीच्या जागा, उथळ तळी आणि बोरूची झुडपं अशा प्रकारच्या विविध परिसंस्थात, १५ प्रकारचे भारतामधील प्रमुख संकटग्रस्त प्राणी वास्तव्यास आहेत. जगामधील सर्वात मोठी संख्या इथे भारतीय एकशिंगी गेंड्याची या ठिकाणी असून टोपीधारी लंगूर, हुलॉक, गिबन, वाघ, गांगेय डॉल्फिन्स, गवे, सांबर, स्वॅम्प डिअर यासारखे इतर प्राणीही या ठिकाणी दिसतात.

उत्तरेला प्रचंड ब्रम्हपुत्र ही नदी आणि दक्षिणेला काबरे ऑगलॉग टेकड्या यांच्या बेचक्यात काझिरंगा वसलेलं आहे. भारताचा खजिना म्हणून काझिरंगाचं वर्णन केलं जात असलं, तरी १९८५ मध्ये त्याला जागतिक वारसा म्हणून जाहीर करण्यात आलंय. पूर्व भारतामधील मानवी उपस्थितीचा उपद्रव नसणारं ते बहुधा शेवटचं स्थान असावं. नजीकचे विमानतळ जोरहाट ९६ कि.मी. अंतरावर, तर रेल्वेस्थानक फुर्कटिंग ७५ कि.मी. अंतरावर आहे.

ग्राहक मंच बिल्डर्स, डेव्हलपर्स विरुद्ध तक्रार

ग्राहक मंच  बिल्डर्स, डेव्हलपर्स विरुद्ध तक्रार

टोलेजंग इमारती, टॉवर्स इत्यादीचे प्रमाण झपाटय़ाने वाढत आहे, त्याच प्रमाणात काही प्रामाणिक बिल्डर्स, डेव्हलपर्स सोडले तर फसवाफसवीचे प्रकार बांधकाम क्षेत्रात वाढीला लागले आहेत. बिल्डरविरुद्ध ग्राहकाने पोलीस ठाण्यात तक्रार करून गुन्हा दाखल केला तर तो फौजदारी कायद्याअंतर्गत दाखल होतो व पोलीस तपासावर त्याची प्रगती अवलंबून असते. शेवटी बिल्डरविरुद्ध ग्राहक मंचाकडे तक्रार करणे हा एक शेवटचा पर्याय ग्राहकाकडे उरतो. यासाठी ग्राहकमंच, त्यातून होणारे फायदे व त्यांचे पत्ते आदी माहिती देणारा हा लेख.
ग्राहक संरक्षण कायदा हा लोकसभेत ९ डिसेंबर १९८६, राज्यसभेत १० डिसेंबर १९८६ साली संमत झाला. राष्ट्रपतींची मंजुरी मिळाल्यानंतर तो २६-१२-१९८६ पासून अस्तित्वात आला.
या कायद्यान्वये त्रिस्तरीय ग्राहकमंच अस्तित्वात आले ते पुढीलप्रमाणे-
(१) जिल्हा ग्राहक मंच- या मंचाचे अध्यक्ष हे जिल्हा न्यायाधीशाच्या दर्जाचे असून रुपये पाच लाखांपर्यंतच्या किमतीच्या तक्रारी या मंचाच्या कार्यकक्षेत येतात.

बृहन्मुंबईसाठी पुढील तीन ग्राहक मंच कार्यरत आहेत.
(१) व (२) दक्षिण मुंबईसाठी तसेच मध्य मुंबईसाठी पुरवठा भवन, पहिला मजला, जनरल नागेश रोड, महात्मा गांधी रुग्णालयाजवळ, महर्षी दयानंद महाविद्यालयासमोर, परळ, मुंबई, ४०००१२.
(३) उपनगरांसाठी (पूर्व उपनगरे/ पश्चिम उपनगरे) प्रशासकीय इमारत, सरकारी वसाहत, कलानगर, चेतना कॉलेजजवळ, वांद्रे पूर्व, मुं. क्र. ४०००५१. दूरध्वनी क्र. ०२२-२६५५१६२५.
ठाणे जिल्ह्य़ासाठी
ठाणे जिल्हा ग्राहक मंच, खोली क्रमांक २१४, २ रा माळा, जिल्हाधिकारी कार्यालय, ठाणे- ४००६०१. दूरध्वनी क्र.- ०२२-२५३४४०६९.
सन २००२ च्या सुधारणा अधिनियमाद्वारे रु. ५ लाखांची मर्यादा रु. २० लाखांपर्यंत वाढविण्याचे प्रस्तावले आहे.
(२) राज्य आयोग : जिल्हा मंचाच्या कार्यकक्षेत न येणाऱ्या परंतु पाच लाख रुपयांपेक्षा अधिक व वीस लाख रुपयांपर्यंतच्या किमतीच्या तक्रारी या मंचांच्या कार्यकक्षेत येतात. ही मर्यादा २० लाख ते १ कोटी रुपयांपर्यंत वाढविण्याचे सन २००२ सुधारणा अधिनियमाद्वारे प्रस्ताविलेले आहे. या आयोगावर उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशाच्या दर्जाची व्यक्ती असते. जिल्हा मंचाच्या निर्णयाविरुद्धचे अपील येथे करता येते.
(३) राष्ट्रीय आयोग : राज्य आयोगाच्या अधिकार क्षेत्राबाहेरील तक्रारीचे निवारण तसेच राज्य आयोगाच्या निर्णयाविरुद्धचे अपील येथे करता येते. या आयोगाच्या अध्यक्षपदी सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशाची किंवा ते पद धारण करण्याची अर्हता असलेल्या व्यक्तीची नेमणूक करण्यात येते. वीस लाख रुपयांपेक्षा अधिक रकमेच्या तक्रारी या आयोगाकडे करण्यात येतात. रु. २० लाखांची मर्यादा १ कोटी ते त्यापेक्षा अधिक करण्याचे सन २००२ सुधारणा अधिनियमाद्वारे प्रस्ताविलेले आहे.
ग्राहकाची फसवणूक होऊ नये तसेच त्याला योग्य तो न्याय योग्य त्या वेळेत मिळावा हा ग्राहक मंच स्थापनेमागचा मूळ उद्देश आहे. आता तर ग्राहक मंचाची व्याप्ती वाढवण्यात आली असून वैद्यकीय सेवा, डॉक्टर, बिल्डर, कॉन्ट्रॅक्टर तसेच सर्व प्रकारच्या विमा कंपन्या, विमान कंपन्या, टेलिफोन कंपन्या, रेल्वे, मोबाईल सेवा पुरविणाऱ्या कंपन्या, सर्व प्रकारच्या सेवा पुरविणाऱ्या कंपन्या या ग्राहक मंचाच्या कक्षेत येतात.
ग्राहक मंचाकडे तक्रार सादर करण्याचे फायदे पुढीलप्रमाणे-
(१) ग्राहक मंचाकडे तक्रार दाखल करण्याची पद्धत सोपी आणि सुटसुटीत असते.
(२) कोणत्याही खास तांत्रिक बाबींची पूर्तता करावी लागत नाही.
(३) तक्रार सादर करण्यासाठी तज्ज्ञ अथवा वकिलाची जरुरी भासत नाही किंवा ठराविक अशी खास पद्धत अवलंबावी लागत नाही.
(४) तक्रारीची सुनावणी न्यायालयीन पद्धतीच्या तुलनेत लवकर होते.
(५) ग्राहक मंचापुढील प्रकरणे जास्तीत जास्त ९० दिवसांत निकाली काढण्याची तरतूद ग्राहक संरक्षण कायद्यात आहे. अगदी काटेकोरपणे जरी ९० दिवसांत एखादे प्रकरण निकाली ठरले नाही, तरी इतर न्यायालयीन मार्गापेक्षा कमी वेळात निसंशयपणे ते निकाली ठरते हे निश्चित!
(६) ग्राहक मंचाकडे त्याचा युक्तिवाद तो स्वत: करू शकतो.
(७) आवश्यकता वाटली तर तज्ज्ञ व्यक्तीची किंवा वकिलाची मदत घेणे तसेच नियुक्ती करण्याचे अधिकार त्याला आहेत.
(८) एखादे प्रतिज्ञापत्र (अ‍ॅफिडेव्हिट) ग्राहक मंचाकडे साद करावयाचे असेल तर त्याला मुद्रांकाची (स्टँप फी) आवश्यकता भासत नाही.
(९) तक्रारदार तसेच ज्याच्याविरुद्ध तक्रार आहे अशा उभय पक्षकारांना बाजू मांडण्याची संधी दिली जाते.
(१०)विनाकारण सुनावणी लांबणीवर पडत नाही.
(११) न्याय मिळण्याचे इतर मार्ग बंद होत नाहीत, तर अन्य मार्गानेही दाद मागता येते.
ग्राहक मंचाकडे तक्रार सादर करताना पुढील गोष्टी आवश्यक आहेत.
(१) तक्रारदाराने योग्य त्या न्यायकक्षेच्या ग्राहक मंचाकडे तक्रार करावी.
(२) फ्लॅटच्या भरलेल्या किमतीनुसार न्यायकक्षा बदलते हे लक्षात ठेवावे.
(३) तक्रार थोडक्यात मांडून आवश्यक ती कागदपत्रे/ लेखी पुरावे सोबत जोडून आपली तक्रार लेखी स्वरूपात सदर केली पाहिजे.
(४) तक्रारीत मागणी स्पष्टपणे मांडणे आवश्यक आहे.
(५) तक्रारीच्या ४ प्रति मंचापुढे सादर केल्या पाहिजेत.
अशा प्रकारे तक्रार दाखल झाल्यानंतर १ महिन्याच्या अवधीत ज्याच्याविरुद्ध तक्रार आहे त्याने आपले म्हणणे लेखी स्वरूपात मांडावे व आवश्यक ती कागदपत्रे व लेखी म्हणणे मंचाला तसेच तक्रारदाराला पुरविणे व विवक्षित दिनांकाला मंचासमोर स्वत: अथवा वकिलामार्फत बाजू मांडण्या-बाबत समन्स मंचातर्फे बजावले जाते.
अशा प्रकारे ग्राहक संरक्षण कायदा १९८६ हा केवळ फ्लॅट खरीददारासाठी नव्हे तर इतर वस्तूंच्या खरेदीत
झालेली फसवणूक व सर्व सेवा पुरविणाऱ्या संस्थांकडून/ कंपन्यांकडून झालेली फसवणूक अथवा त्यांच्याकडून निकृष्ट दर्जाची सेवा दिल्याबद्दल मागायची नुकसानभरपाई यासाठीही उपयुक्त आहे. 

हस्त व शशक नक्षत्र

हस्त व शशक नक्षत्र

आकाशात दिसणाऱ्या हस्त व शशक या नक्षत्रांचा अभ्यास आपण करणार आहोत. हस्त नक्षत्र पूर्वेकडच्या गोलार्धाचा नकाशा घेऊन उजवीकडच्या आग्नेय दिशेस पाहिल्यास क्षितिजापासून २० अंशांवर सहज दिसू शकते. या नक्षत्रात चार ठळक तारे आहेत. त्यांचा चौकोन सहजपणे लक्षात येतो. या नक्षत्राची दुसरे नाव आहे Corvus व कावळा. भारतीय खगोलशास्त्रात यातील दोन महत्त्वाच्या ताऱ्यांची नावे अंगुष्ठ (बी) व मध्यमा (४) अशी आहेत.
हस्त नक्षत्राप्रमाणेच फारसे महत्त्वाचे नसलेले, पण दक्षिणेकडील आकाशात दिसणारे नक्षत्र म्हणजे शशक. दक्षिण गोलार्धात उजवीकडून दुसऱ्या भागात क्षितिजापासून ६० अंश हे नक्षत्र मार्चमध्ये रात्री ८च्या सुमारास सहज पाहता येते. मृग नक्षत्राच्या खालच्या बाजूस हे नक्षत्र आहे. शशक म्हणजे ससा. हे नक्षत्र उलटी खुर्ची ठेवण्याप्रमाणे आकाशात दिसते. या नक्षत्राला Orions Chair ½F Chair of Giants असेही संबोधले जाते.
शशक नक्षत्रामध्ये जो तारा तांबडय़ा रंगाच्या हिऱ्याप्रमाणे चमकताना दिसतो तो आर लेपोटीस. त्याच्या दीप्तीमध्ये दर ४३२ दिवसांनी फरक पडत असतो. या ताऱ्यास ‘हिंदस् क्रिमसन स्टार’ या नावानेही संबोधले जाते. हा तारा सूर्यापेक्षा ५०० पट तेजस्वी आहे. मात्र, याचा पृष्ठभाग सूर्यापेक्षा कमी तापमानाचा असल्याने नारंगी-तांबडा रंगाचा दिसतो. आपल्यापासून हा १००० प्रकाशवर्षे इतका दूर आहे.
मित्रांनो, या लेखासोबत सूर्यमालेतील सर्वात मोठय़ा ग्रहाचा व दक्षिणेकडील दोन नक्षत्रांचा अभ्यास केला आहे. आकाशाच्या नकाशाचा स्थूलमानाने अभ्यास करून या महिन्यात द्दगोच्चर होणारे तारे, नक्षत्र यांचा अभ्यास आपण करणार आहोत. मित्रांनो, आकाश निरभ्र आहे. आपल्याजवळ नभांगणाचा नकाशा आहे. मग सुरू करा आकाश निरीक्षण!

गुरूचा ग्रेट रेड स्पॉट | Red Spots of Jupiter Planet

 गुरूचा ग्रेट रेड स्पॉट | Red Spots of Jupiter Planet 

सॅम्युअल हेनरी स्वॅब या र्जमन हौशी आकाश निरीक्षकाने १८३१ मध्ये रेखांकित केलेल्या चित्रात हे वादळ आपल्याला दिसते. पण याचे खर्‍या अर्थाने निरीक्षण १८७८ पासून सुरू झाले. पण याच्या निरीक्षणाचा उल्लेख इटालियन खगोलशास्त्रज्ञ कॅसिनी याने १६६५ मध्ये केला होता. हे वादळ नेमकं का आणि कशा प्रकारे सुरू झालं असेल याची आपल्याला अजून कल्पना नाही. पण ज्या प्रकारे हे वादळ अजूनही चालू आहे म्हणजे ते कदाचित खूप आधीपासून चालू असावे. पण एक नक्की, की ४00 वर्षांपूर्वी याचा आकार आजच्यापेक्षा दुप्पट होता. म्हणजेच या वादळाचे आकुंचन होत आहे आणि शास्त्रज्ञांचे मत आहे, की एकेकाळी बर्‍यापैकी लांबट असलेल्या वादळाचा लांबटपणा कमी होत आहे आणि सन २0४0 पयर्ंत हे गोलाकार दिसू लागेल. सध्याची लांबी २0 हजार कि.मी. तर रुंदी बारा हजार किलोमीटर आहे. म्हणजे लांबीत पृथ्वी आणि मंगळ यांना आपण शेजारी शेजारी ठेवू शकू. वादळाच्या कडेच्या भागात गती ४३0 किलोमीटर दर ताशी इतकी आहे पण मध्यभागी मात्र ती जवळजवळ शुन्य आहे. हे वादळ आपल्या जागेवरून उत्तर किंवा दक्षिणेस सरकत नाही पण पूर्व पश्‍चिम गती मात्र कमीजास्त होते. या वादळाचा रंग तांबूस का याचे पण आपल्याकडे खात्रीशीरउत्तर नाही. पृथ्वीवर प्रयोगशाळेत केलेल्या प्रयोगातून असा निष्कर्ष निघतो की याचा रंग काही जटील सेंद्रिय रेणू, लाल फॉस्फरस किंवा सल्फरच्या रंगामुळे आला असावा.

रोझालिंड फ्रँकलिन संशोधक

रोझालिंड फ्रँकलिन संशोधक 

इतिहासात असे अनेक संशोधक होऊन गेले की, ज्यांना त्यांनी केलेल्या कामाचे श्रेय मिळाले नाही किंबहुना त्यांनी केलेल्या संशोधनाचा फायदा घेऊन इतर संशोधक श्रेय मिळविण्यात यशस्वी झाले. विसाव्या शतकात ज्या विदुषीला श्रेय मिळाले नाही तिचे नाव आहे रोझालिंड फ्रँकलिन. ज्या थोड्या महिला संशोधकांनी विज्ञानात मोलाचे संशोधन दिले, त्यात रोझालिंड यांचे स्थान अव्वल दर्जाचे आहे. त्यांनी जीवभौतिक शास्त्रात संशोधन केले. प्रथिने, न्यूक्लिक आम्ल, विषाणू आणि कोळसा यांच्या रचनेसंबंधी एक्स किरणांचा वापर करून त्यांनी संशोधन केले. भौतिकशास्त्रातील तंत्र आणि उपकरणांचा उपयोग करून जैव रेणूंची रचना शोधण्याचे कार्य त्या काळी सुरू झाले होते. रोझालिंड या एक बुद्धिमान, मनस्वी आणि कष्टाळू महिला होत्या. त्यांचा स्वभाव थोडासा एककल्ली आणि अलिप्त होता.
१९५0च्या दशकात पेशीकेंद्रात असणार्‍या डी. एन. ए. (डीऑक्सिरायबो न्यूक्लिक अँसिड)च्या रचनेविषयी जोरदार संशोधन चालू होते. या न्यूक्लिक आम्लामध्ये कोणत्या प्रकारचे घटक आहेत, हे माहीत झाले होते. मात्र हे घटक एकमेकांना कोणत्या प्रकारे जोडले गेले आहेत, या विषयी एकमत होत नव्हते. शिवाय डीएनएचा आकार कसा असावा, या विषयी अनेक तर्क लढविले जात होते, त्या वेळी वॉटसन हा तरुण संशोधक अमेरिकेहून लंडन येथे संशोधन करण्यासाठी आला. वॉटसन यांना डीएनएच्या रचनेविषयी कुतूहल होते. डीएनएची रचना कशी असेल, या विषयी त्यांनी संशोधन केले. डीएनएच्या स्फटिकांचे एक्स किरणांचा साहय़ाने मिळविलेला किरणांचा आलेख त्यासाठी आवश्यक होता. वॉटसन हे जीवशास्त्राचे अभ्यासक होते, त्यामुळे एक्स किरणांच्या आलेखाचे विश्लेषण करण्यासाठी त्यांनी क्रिक या भौतिकशास्त्रज्ञाची मदत घेतली. त्यांनी एका रचनेची कल्पना मांडली, त्यामध्ये डीएनए हा द्विसर्पिलाकृती (डबल हेलिवल) या स्वरूपात असावा, असा त्यांचा कयास होता. मात्र त्यासाठी लागणारा प्रायोगिक आधार मात्र त्यांच्याकडे नव्हता. ती माहिती रोझालिंड यांच्याकडे होती. मात्र ती माहिती देण्यास त्यांचा विरोध होता. पुरेशी माहिती जमविल्याशिवाय प्रारूप मांडू नये, अशी त्यांची धारणा होती. वॉटसन यांना मात्र तेवढा धीर नव्हता कारण डीएनएची रचना समजल्यामुळे जीवशास्त्रातील अनेक समस्यांना उत्तरे मिळणार होती. शिवाय जीवशास्त्राच्या विकासाला चालना मिळणार होती. असे म्हटले जाते की वॉटसन यांनी रोझालिंड यांच्या परोक्ष ती माहिती मिळविली. ती माहिती एवढी महत्त्वपूर्ण होती की, वॉटसन आणि क्रिक यांना आपले प्रारूप बरोबर असल्याची खात्री पटली. हा शोधनिबंध १९५३मध्ये प्रसिद्ध झाला, त्यासाठी या दोन संशोधकांना १९५८मध्ये नोबेल पारितोषिक मिळाले. मात्र दुर्दैवाने रोझालिंड यांचा १९५७मध्ये वयाच्या ३७ व्या वर्षी कर्करोगाने मृत्यू झाला. नोबेल पारितोषिक मृत व्यक्तींना दिले जात नाही, त्यामुळे त्यांना हा बहुमान प्राप्त झाला नाही. भारतीय शास्त्रज्ञ सत्येंद्रनाथ बोस, एम. जी. रामचंद्रन हेही त्यांना श्रेय मिळण्याच्या बाबतीत असेच दुर्दैवी ठरले.

किरणोत्सर्ग - रेडिओअँक्टिव्हिटी चा इतिहास | रेडिओअँक्टिव्हिटी म्हणजे का्य? | What is Radioactivity In Marathi

किरणोत्सर्ग - रेडिओअँक्टिव्हिटी चा इतिहास | रेडिओअँक्टिव्हिटी म्हणजे का्य? | What is Radioactivity In Marathi 

आपल्या सभोवती निसर्गात अनेक चमत्कार घडत असतात. सर्वसामान्यांच्या नजरेतून जरी हे चमत्कार सुटत असले तरी शास्त्रज्ञ या चमत्कारांना आव्हान मानतात आणि त्या चमत्कारांचा मुळातून शोध घेतात. निसर्गातील असाच एक चमत्कार म्हणजे रेडिओअँक्टिव्हिटी. न्टजेन यांच्या क्ष-किरणाच्या शोधाने जगभरात आश्‍चर्याचे, आनंदाचे वातावरण निर्माण झाले होते. त्याच सुमारास अँन्टोने हेन्री बेक्वेरेल आणि त्यांचे वडील अलेक्झांडर एडमन्ड बेक्वेरेल हे दोघेही चकाकणारे पदार्थांसंबंधी (फ्लोरोसेन्स) संशोधन करीत होते. रॉन्टजेनच्या संशोधनामुळे प्रभावीत झालेल्या बेक्वेरेल यांनी संग्रहालयातील युरेनियमचा एक चकाकणारा दगड (फॉस्फोरन्ट) एका फोटोग्राफिक प्लेटवर ठेवला, त्यामुळे ती प्लेट काळी होते का, याचे निरीक्षण केले. या निरीक्षणातून बेक्वेरेल यांनी रॉन्टजेन यांनी शोधलेल्या किरणोत्सारी पदार्थामधून प्रकाशकण बाहेर पडत असल्यामुळेच चित्र स्पष्ट दिसू शकते असे गृहीतक मांडले. हे गृहीतक अधिक स्पष्ट करण्यासाठी बेक्वेरेल यांनी फोटोग्राफिक प्लेट काळ्या कागदात गुंडाळून त्यावर चकाकणारा खनिज पदार्थ ठेवला. त्या खनिज पदार्थाला उत्तेजित करण्यासाठी सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता असल्याने त्यांनी तो प्रयोग खिडकीजवळ करण्याचे ठरवले. २४ फेब्रुवारी १८९६ या दिवशी त्यांनी अँकॅडमी ऑफ सायन्सेसच्या सभेमध्ये या प्रयोगाचा निष्कर्ष सादर केला. पोटॅशियम युरानिल सल्फेटच्या स्फटिकातून बाहेर पडणारे किरण काळ्या रंगाच्या कागदाला भेदून फोटाग्राफिक प्लेटवर परिणाम करतात. हा निष्कर्ष अधिक स्पष्ट करण्यासाठी बेक्वेरेल यांनी काही नाणी आणि विविध धातूंचे पत्रे स्फटिकाच्या खाली ठेवले तरीही त्यांना तोच परिणाम दिसला. अर्थात एक्स-रे ची आणि किरणोत्सारांची तुलना करणे संयुक्तिक नव्हते कारण क्ष-किरणांचा परिणाम अल्पावधीत अत्यंत स्पष्ट दिसतो. ती स्पष्टता बेक्वेरेल यांच्या प्रयोगात दिसून येत नव्हती. बेक्वेरेल यांनी पुन्हा प्रयोग करायचे ठरवले. त्यासाठी त्यांनी विविध प्रकारचे स्फटिक व फोटोप्लेट एका रांगेत खिडकीजवळ ठेवले. परंतु त्यादिवशी पॅरिस वेधशाळेने ढगाळ वातावरणामुळे सूर्यप्रकाश मिळणार नाही असे भाकीत केल्याने हा प्रयोग नंतर करण्याचे बेक्वेरेल यांनी ठरवले आणि त्या सर्व प्लेट्स आणि स्फटिके कपाटाच्या एका खणात ठेवल्या. परंतु नंतर त्या प्लेट्स पाहण्याचे ते विसरले. १ मार्च १८९६ यादिवशी ऑफिसमध्ये आल्यावर बेक्वेरेल यांनी कपाटातून स्फटिक व फोटोप्लेट बाहेर काढल्या तेव्हा त्या प्लेटवर स्फटिक किरणांचा काही प्रमाणात परिणाम झाला असावा असे त्यांना वाटले परंतु भरपूर सूर्यप्रकाशात जसा परिणाम साधला जात असे तोच परिणाम अंधारातही साधला गेला. त्यामुळे योगायोगाने लागलेल्या या शोधाचा बेक्वेरेल यांना अतिशय आनंद झाला. यातून सिद्ध झाले, की युरेनियमसारख्या खनिजामधून स्वयंस्फूर्तीने बाहेर पडणार्‍या किरणांना सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता नसते. त्यानंतर युरोपमध्येच नव्हे तर जगभर हे प्रयोग केले गेले. त्या प्रयोगांचा परिणाम जगभर तोच दिसला. 

शास्त्रज्ञांना सुरुवातीला खनिजातून बाहेर पडणारे किरण क्ष-किरण असल्याचा भास झाला. नंतर मात्र क्ष-किरण आणि किरणोत्सारी किरण यांतील फरक लक्षात येऊ लागला. प्रयोग करताना किरणोत्सारामध्ये प्रचंड ऊर्जा असून, त्याचे तीन भागांत विभाजन होऊ शकते असे लक्षात आले. किरणोत्सारातून बाहेर पडणार्‍या तीनही किरणांना नंतर अनुक्रमे अल्फा, गॅमा आणि बिटा अशी नावे देण्यात आली. अधिक संशोधनांती असे लक्षात आले, की अल्फा किरण धन प्रभारीत असतात, बिटा किरण हे ऋण प्रभारीत असतात तर गॅमा किरण हे प्रभाररहीत असतात. 

अँन्टोन हेन्री बेक्वेरेल याच्या या किरणोत्सारी (रेडिओअँक्टिव्हिटी)च्या क्रांतिकारी शोधामुळे अणू भौतिकशास्त्राचा उदय झाला. आज अनेक देशांत रेडिओअँक्टिव्हिटीचा उपयोग विविध क्षेत्रांत होत आहे.