सूक्ष्मजीवांचे विशाल जग
डोळ्यांनाही दिसू न शकणारे अनेक जीव वातावरणात असतात. त्यांचेही एक जीवनचक्र असते. तसेच त्यांच्याकडून अनेक गोष्टीही होत असतात. हे जीव सूक्ष्म असले तरी त्यांचे जग मात्र विशाल आहे.
क्ष्मजीव म्हणजे असे जीव की जे आपणांस उघड्या डोळ्यांनी दिसू शकत नाहीत. त्यांना पाहण्यासाठी सूक्ष्मदर्शकाची गरज असते. असे हे लहान जीव सर्वत्रच आढळतात. जमिनीवर, हवेत आणि पाण्यातही त्यांचे अस्तित्व असते. एवढेच नव्हे, तर त्यांच्यापैकी काही खारट वातावरणात, थंड व अतिउष्ण तापमानात आम्लयुक्त व आम्लारीयुक्त ठिकाणी आढळले आहेत. अगदी प्राणवायू म्हटल्या जाणार्‍या ऑक्सिजनशिवायही काही सूक्ष्मजीव जगतात अशी नोंद झालेली आहे.
निसर्गाशी जोडलेले असतात : म्ाुख्यत: त्यांचे वर्गीकरण जीवाणू, विषाणू, बुरशी (कवक), शैवाल आणि आदिजीवी असे केले आहे. हे जीव वेगवेगळ्या मार्गांनी निसर्गाशी जोडलेले आहेत. ते जैव-भू-रसायन चक्रात सक्रियरूपाने कार्यरत आहेत. ते आपणासाठी उपयुक्तही आहेत आणि हानिकारकही आहेत. या दोन्ही प्रकारच्या सूक्ष्मजीवांचा विविध माध्यमांतून मानवाशी संबंध येतच असतो.
मानवाला उपयुक्त सूक्ष्मजीव : आप्ाणांस फायदेशीर ठरणारे अनेक सूक्ष्मजीव आहेत. लॅक्टोबॅसिलस जातीचे जीव दुग्धजन्य पदार्थांत आढळतात, दुधाचे दह्यात रूपांतर करण्यास ते मदत करतात, तसेच चीज, पनीर तयार करण्यासही यांचा उपयोग होतो. दुधावर अशी प्रक्रिया करण्यासाठी या जीवाणूंचा मोठय़ा प्रमाणावर उपयोग केला जात असतो.
प्रोबायोटिक्स नावाचे सूक्ष्मजीवरूपी औषध पोटाच्या व पचनाच्या तक्रारींसाठी गुणकारी ठरले आहे. सॅखेरो मायसेस नावाच्या जातीचे सूक्ष्म जीव वाईन तयार करण्यासाठी तसेच खाण्याचा ब्रेड तयार करण्यासाठी वापरतात. याच तंत्रज्ञानाला फर्मेंटेंशन असे म्हणतात.
याशिवाय अनेक सूक्ष्मजीव प्रतिजैविके व लस तयार करण्यासाठी वापरतात. पेनिसिलिन नावाचे अँटीबायोटिक पेनिसिलियम नावाच्या बुरशीपासून तयार केले गेले आहे. सूक्ष्मजीव पर्यावरणाच्या पुन:प्रस्थापिकरणात व स्वच्छतेतही कार्यरत असतात. कचर्‍याचे तसेच मृत अवशेषांचे विघटन सूक्ष्म जीवांपासूनच होत असते. यातून नैसर्गिकपणे स्वच्छता होत असते. रायझोबियम नावाचे सूक्ष्मजीव नत्र स्थिरीकरणाच्या प्रक्रियेत सक्रिय असल्याने त्यांचा जैविक खत म्हणून वापर केला जातो. ट्रायकोडर्मा जातीची बुरशी जैविक बुरशीनाशक म्हणून वापरली जाते.
हानिकारक सूक्ष्मजीव : हान्िाकारक सूक्ष्मजीवांची यादीही फार मोठी आहे. त्यातील काही तर मानवाला मृत्युमुखीही नेतात. विविध प्रकारच्या रोगास कारणीभूत असणारेही सूक्ष्मजीव आहेत. मायक्रोबॅक्टेरियम हा सूक्ष्मजीव टीबीच्या (क्षय) आजारास कारणीभूत आहे. ह्युमन इम्युनो डेफिशियन्स व्हायरसमुळे एड्स होतो. काही प्रकारचे सूक्ष्मजीव प्राणी व वनस्पतींनाही संक्रमित करू शकतात. काही जीव अन्नपदार्थ व औषधे दूषित करण्याचे काम करतात. अन्नातून विषबाधा होण्याचे प्रकार यामुळेच घडत असतात.
अशा प्रकारे जैव तंत्रज्ञानाचा वापर करून अँटिबायोटिक्स, ऑरगॅनिक अँसिड्स, जीवनसत्त्वे, एकलकोशिका प्रथिने, बायोप्लास्टिक, बायोपिग्मेंट्स, बायोगॅस, जैविक खते, कीटकनाशके, विविध औषधे असे अनेक पदार्थ सूक्ष्मजीवांपासून तयार केलेले आहेत आणि म्हणूनच यांचा आकार जरी लहान असला, तरी कार्य मात्र मोठे आहे. अशा या अँनिमल क्यूल्सचे अद्भुत विश्‍व अजूनही एक गुपितच आहे.
