फोटॉन प्रकाशाचे ओझे Weight of Photon

फोटॉन प्रकाशाचे ओझे Weight of Photon

प्रकाशाचे मूलकण म्हणजेच 'फोटॉन' यांना वस्तुमान आहे व त्याच्या परिणामस्वरूपी वजनही, असे काही वैज्ञानिकांच्या निरीक्षणांमधून दिसून आले. प्रकाशाच्या या 'ओझ्या'मुळे पदार्थविज्ञानामध्ये आजवर 'अजरामर' मानल्या गेलेल्या अनेक गृहीतकांमध्ये फेरबदल करावे लागण्याची शक्यता आहे. नेक वर्षांपूर्वी प्रसिद्ध लेखक-कवी शशी पटवर्धन यांनी एक सामाजिक लेख लिहिला होता 'प्रकाशाचे ओझे'. लग्न, वराती, समारंभ आणि मिरवणुका यांमधून उजेडासाठी लागणार्‍या पेट्रोमॅक्स गॅसबत्त्या डोक्यावरून वाहून नेणार्‍यांच्या वेदना, दु:खे आणि हालअपेष्टा यांची कहाणी त्यामधून जनतेसमोर मांडली होती. या लेखाच्या शीर्षकामधील विरोधाभास हा वाड्मयीन लाक्षणिक अर्थासाठी होता. आता मात्र एका नव्या संशोधनाने हा विरोधाभास प्रत्यक्षातही असण्याची वैज्ञानिक शक्यता निर्माण झाली आहे.

सार्‍या विश्‍वामध्ये सर्वाधिक वेगवान गोष्ट कोणती असेल, तर ती म्हणजे प्रकाशकिरण. दर सेकंदाला सुमारे तीन लाख किलोमीटर एवढय़ा तुफान वेगाने प्रवास करणार्‍या प्रकाशापेक्षा अधिक अशी कोणतीही गती असूच शकत नाही, ही ठाम धारणा आजपर्यंत सर्वच वैज्ञानिकांची होती व आहे. गेल्या शतकातील व कदाचित आजवरचाही सर्वश्रेष्ठ शास्त्रज्ञ असा बहुमान ज्याला एकमताने बहाल करण्यात आला आहे, त्या अल्बर्ट आइनस्टाईनच्या प्रसिद्ध अशा e=MC2 या समीकरणामधूनही हे अंतिमोत्तर दिसून येते. कोणत्याही गोष्टीचा वेग वाढविण्यासाठी तिला ऊर्जा दिल्यास सुरवातीला त्याप्रमाणात गतीमध्ये वाढ होते. ही गतीवाढ काही काळापर्यंत प्रमाणबद्ध असते; परंतु जसाजसा हा वाढलेला वेग प्रकाशाच्या वेगाकडे वाटचाल करू लागतो, तसतसे मात्र हे प्रमाण विषम होऊ लागते. आणि अखेर प्रकाशाच्या वेगापाशी पोहोचल्यावर तर कितीही प्रमाणात ऊर्जा दिली, तरी त्या वस्तूच्या गतीमध्ये वाढ होतच नाही. थोडक्यात, प्रकाशाचा वेग हा 'अभेद्य' आहे.

प्रकाशाचे मूलकण म्हणजे जे 'फोटॉन' त्यांना वस्तुमान काहीसुद्धा नाही, असेच आजवर मानले गेले आहे. त्यामुळेच ते अनंत काळापर्यंत कोणताही फरक न पडता टिकून राहतात व त्यांचा वेगही सेकंदाला तीन लाख किलोमीटर हा कायम असतो, असेच गृहीत धरले गेले. परंतु, 'सायंटिफिक अमेरिकन' या नियतकालिकात प्रसिद्ध झालेल्या एका संशोधनानुसार हे गृहीतक चुकीचे असण्याची शक्यता आहे.